Selasa, 30 Desember 2014

Serat Wulangreh

Serat Wulangreh yaiku karya sastra kang awujud tembang, karyane Sri Susuhunan Pakubuwana IV, raja Surakarta, sing lair tanggal 2 September 1768.
Saiki, naskah Serat Wulangreh disimpen ing Museum Radya Pustaka ana ing Kutha Surakarta.
Tembung wulang duwe sinonim tembung pitutur sing tegese “ajaran”.  Tembung Reh asale saka Basa Jawa Kuna mlaku, aturan lan laku carane nggayuh utawa tuntutan. Sahingga Wulangreh bisa duweni teges ajaran kanggo nggayuh sawijining bab. Maksude bab iki yaiku laku tumuju urip sing harmoni lan sampurna.
Ing ngisor iki salah sawijine tembang ing Serat Wulangreh:
Ngelmu iku kalakone kanthi laku
Lekase lawan kas
Tegese kas nyantosani
Setya budya pangekese durangkara
Maksude:
Ilmu iku supaya bisa dipahami utawa bisa dikuwasai kudu nggawa cara, carane nggayuh ya nggawa cara kas, tegese kas yaiku usaha keras kanggo “memperkokoh karakter”, kokohe budi (karakter) bakal ngadohake saka watak angkara.
Salah sawijine istimewane karya sastra iki yaiku ora nganggo Basa Jawa Kuna sahingga nggampangake sing maca kanggo mahamine. Sanajan iku, ana babagan-babagan sing prelu dicermati amarga karya kasebut ajaran sinkretisme Islam-Kejawen, utawa ora kabeh ing jrone kuwi ajaran Islam. Sahingga ngakibatake sudut pandang sing beda-beda kanggo wong kang maca sing beda ideologi.

Lamaran Di Kabupaten Kudus

Lamaran yaitu meminta wanita untuk dijadikan istri. Biasanya di Kudus, khususnya di Desa Undaan Lor, tempat berlangsungnya acara lamaran berada di rumah si wanita. Waktu pelaksanaan lamaran biasanya diajukan oleh keluarga si pria, kemudian keluarga si wanita diberitahu melalui orang kepercayaan keluarga si pria.
Biasanya waktu pelaksanaan lamaran sehabis isya’ sekitar pukul tujuh malam. Sehabis isya’, rombongan keluarga si pria datang ke rumah si wanita. Dengan disambut oleh kelurga si wanita, rombongan dipersilakan masuk. Kemudian wakil dari rombongan menyampaikan maksud dan tujuan mereka. Keluarga si pria dan wanita saling menyerahkan uba rampe yang terdiri dari: buah-buahan, jajanan pasar, kue-kue kering, dan sebagainya. Sebelum rombongan keluarga si pria pulang, mereka dijamu dengan hidangan yang telah disiapkan oleh keluarga si wanita.
Dengan berlangsungnya lamaran, si wanita dan pria sudah terikat satu sama lain. Dalam lamaran biasanya ditentukan juga kapan berlangsungnya pernikahan. Dan juga menjalin silaturahmi dari masing-masing keluarga.
(Dening Sariha Devi)

Unggah-Ungguh Basa Jawi

1. Ngoko Lugu.
Sedaya tetembungan ngginakaken tembung ngoko (afiks ugi ngoko).
Tuladha:     a. Aku mangan sega.
                  b. Ibu lagi masak.
                  c. Bapak lunga menyang sawah.
2Ngoko Alus.
Tembung ingkang dipunginakaken inggih menika ngoko (afiks ugi ngoko), krama inggil minangka pakurmatan kagem tiyang sanes, krama andhap (menawi wonten). Ragam basa menika dipunginakaken maring tiyang ingkang sampun tepung nanging tetep kepengin ngaosi (ngajeni).
Tuladha:     a. Pakdhe mengko arep tindak karo sapa?
                  b. Bapak dhahar soto.
                  c. Ibu wis sare kawit jam wolu mau.
3. Krama Lugu.
Tembung ingkang dipunginakaken inggih menika sedaya ngginakaken tembung krama (afiks ugi krama).
Tuladha: Sampeyan sampun nedha?
4. Krama Alus.
Tembung ingkang dipunginakaken inggih menika leksikon krama, krama inggil (minangka pakurmatan dhumateng tiyang sanes), krama andhap (menawi wonten), afiks ugi krama. Ragam basa menika dipunginakaken maring tiyang ingkang dereng tepung lan kanggti yang statusipun asor dhateng tiyang statusipun inggil.
Tuladha: a. Panjenengan sampun dhahar, Pak?
     b. Simbah gerah waja sampun tigang dinten.
     c. Bapak nembe sare.

Senin, 29 Desember 2014

Rebutan Degan Si Gagak Emprit

Sejarah adege praja Mataram ora bisa dipisahake karo tlatah Gunung Kidul. Manut dedongengan lesan kang sumebar gethok tular, degan si gagak emprit mau mujudake sawiji-wijine woh klapa kang sakawit thukul saka sepet garing. Goteking akeh nyebutake yen wahyu kraton tanah Jawa sumimpen jroning degan mau. Kanthi mangkono, sapa sing bisa ngombe banyu degan si gagak emprit mau ateges bisa nyekel wahyu kraton tanah Jawa. Kanthi mangkono ing tembe bakal jumeneng ratu.
Crita lesan rebutan degan si gagak emprit mau nyatane uga tinemu ing crita babad kang katulis jroning kitab Babad Tanah Jawi edisi Meinsma kang sumimpen ing gedhong Pustaka Sono Budaya Kraton Kasultanan Ngayogyakarta bisa dadi sumber, mligine ing episode degane Ki Ageng Giring.
Kacaritakake ing episode mau, Ki Ageng Pamanahan wis salin asma Ki Ageng Mentawis. Dheweke remen mertapa lan tirakat ing alas gunung, lan papan-papan kramat. Panyuwune marang Gusti kang Akarya Jagad ora liya kajaba putra wayahe ing tembe bisoa jumeneng ratu tanah Jawa kang nate kapireng jroning riwayat.
Sawijining dina, Ki Ageng Pamanahan tilik rowange ing Gunung Kidul sesilih Ki Ageng Giring utawa Ki Ageng Paderesan. Tekan papan sing dituju, Ki Ageng Giring mbeneri ora ana ngomah. Ki Ageng Pamanahan mung dipethuki Nyai Giring. Sawise kabar kinabaran lan bawarasa sawetara Ki Ageng Pamanahan weruh degan wis parasan gumlethak ana jogan. Awit saking ngelake, degan nuli dijupuk banjur diombe saendhegan. Nyai Ageng Giring kang ketrek-ketrek nyoba nyegah nyatane muspara tanpa guna.
Geneya Ki Ageng Giring keduga nyimpen degan mau, awit nuhoni unine wisik. Kasebutake jroning babad, degan kasebut kapethik saka wit klapa kang nembe uwoh sepisanan. Nalika Ki Ageng Giring lagi nindakake pakaryan nderes klapa, ndadak krungu swara gaib sing punjere saka degan mau. Dene unine swara mangkene: “Hee, Ki Ageng Giring, mangertia! Sapa sing ngombe banyu degan iki lan bisa entek saendhegan, ing tembe saturun-turune bakal dadi ratu gedhe, mengku tanah Jawa kabeh!”
Kanthi senenge ati Ki Ageng Giring nuli mudhun. Degan enggal diparasi digawa mulih. Amrih bisa ngentekake banyu degan jroning saendhegan, Ki Ageng Giring nuli babad menyang wana dimen krasa kesel lan ngelak. Ora ngertiya degan mau malh diombe Ki Ageng Pamanahan kang dina kuwi sanja ing Gunung Kidul kaya wis kacritakake ing ndhuwur.
Sanajan gela, nanging dilaras wis dadi kersane Gusti Kang Maha Kuwasa. Mula banjur mupus sarta ngajak rembugan apik-apikan marang Ki Ageng Pamanahan. Wigatine rembug, Ki Ageng Giring aweh pratikel sing dadi ratu tanah Jawa ing tembe selang-seling antarane turun Pamanahan kari turun Giring. Ki Ageng Pamanahan ora nyetujoni. Ki Ageng Giring banjur ngajokake usul anane selingan sawise turun loro. Ki Ageng Pamanahan ya ora ngulungake. Mangkono sateruse nganti turun kaping pitu turun Giring kang nggenteni ratu tanah Jawa. Tekan kono Ki Ageng Pamanahan ngendika aris, “Kakang Giring, allahualam, sok sukoa ing wingking. Kula mboten nguningani...”
Lelakon mengkono iku dening pujangga kang kajibah ngrakit sejarah, kacaritakake mawa sanepan “rebutan degan si gagak emprit”.
Patilasan prajanjen antaraneKi Ageng Giring karo Ki Ageng Pamanahan mau tinemu ing gumuk sandhuwure sendhang sing katelah Gunung Pasar, Desa Dlingo, Kecamatan Dlingo, Kabupaten Gunung Kidul. Wujude patilasan minangka pengetan prajanjen yakuwi kijing cacah pitu sing nganti tekan dinane iki isih dirukti becik.
Miturut panalitene Dr. Ann Kumar, pancen nyata yen ratu kaping pitu ing Kraton Mataram mujudake turun Giring, yaiku Pangeran Puger kang nalika madeg nata jejuluk Sunan Paku Buwana I. Pangeran Puger yektine wayah Panembahan Kajoran (Klaten) sing lair saka putra-putrine kang kagawa Pangeran Riyamenggala tus Giring.
(Kapethik saka crita rakyat Panjebar Semangat taun 2012, dening Sugeng Wiyadi mawa owah-owahan)

Sajian Dalam Memperingati Kelahiran Anak

Ketika menginjak tiga hari setelah kelahiran anak, biasanya di desa Undaan Lor, Kecamatan Undaan, Kabupaten Kudus diadakan acara  “bancaan” dimana dalam acara itu tetangga-tetangga yaitu ibu-ibu diundang ke rumah orang tua dari bayi yang baru lahir. Di dalam acara itu dipanjatkan doa untuk keselamatan si bayi, juga diumumkan nama dari anak yang baru lahir itu. Sebelum pulang, ibu-ibu yang telah diundang diberi nasi yang telah ada urapan beserta lauk seperti: tahu, tempe, dan telur. Sajian ini sederhana sekali, karena belum ada persiapan khusus. Sehingga sajian yang diberikan seadanya.
Menginjak 35 hari setelah kelahiran anak, juga diadakan acara dalam memperingati kelahirannya. Sajiannya lebih beragam, tidak hanya nasi dan lauk pauk. Ditambahkan beberapa jajanan yang bisa berupa gemblong (ketan yang telah ditumbuk atau ada yang mengatakan jadah), bolu kukus, nagasari, bugis, dan sebagainya. Sajian yang diberikan sesuai dengan kemampuan orang tua anak.
Peringatan 35 hari juga bisa diisi dengan acara muputi (aqiqahan) yaitu perintah penyembelihan kambing dalam rangka kelahiran anak yang ada dalam agama Islam. Kambing yang sudah disembelih dimasak terlebih dahulu sebelum diberikan kepada sanak saudara maupun tetangga. Biasanya daging kambing dimasak dengan santan. Acara ini sebenarnya sudah bisa dilaksanakan sejak hari ketujuh setelah kelahiran. Namun, karena bermacam alasan, bisa diundur hingga sebulan setelah kelahiran.
(Dening Sariha Devi)

Minggu, 28 Desember 2014

Intermezo Grimis

Wengi-wengi ing mangsa rendheng
Grimis ngrasa sumuk lan goreh
Eling marang suket-suket sadawane lurung jiwa
                “Apa isih ana tapake sikil
                nalika bumi teles
                ati teles
                prastawa kapungkur sangsaya nunjem nandhes?”
grimis nginguk cendhela menga
nyapa mawar manglung
gojegan karo dhara sing turu blejed ing tilamsari
banjur...
                “Sugeng nerusake sare,”
                sawise ninggali sagegem gupitasari
(Kajupuk saka Bledheg Segara Kidul)

Sabtu, 27 Desember 2014

Gurit Bocah Pinggir Kali

Wis kokcipta kraton emas nganggo pang-pang garing
Perangan mbaka perangan sinusun banget antik
Coba delengen, endi sing kurang sampurna
Kandhamu marang angin,
Kori modhel plengkung mesjid Demak
Cakrik sinuwun kraton pajang dhuwure
O, dhuwure samencrit menara Kudhus
Banjur kowe ngentha pepajangan mawi reroncen kembang
Kandhamu kanggo mahargya praptane putri ayu
Sapa ngerti kober ninggali salembar esem kenangan
Kanggo pawitan ndhedher winih
Saplinthi rasa warisane Jaka Tarub

(Kajupuk saka Bledheg Segara Kidul)

Asal Mulane Jenang Kudhus

Jenang yaiku oleh-oleh khas saka Kudhus, jenang digawe saka glepung beras ketan, santen, lan gula jawa. Cikal bakal jenang Kudhus ana ing Desa Kaliputu.
Jaman biyen ing Desa Kaliputu ana sing jenenge Mbah Dempok Sopoyono lan putune. Sawijining dina Mbah Dempok lan putune dolanan manuk dara ing pinggir kali Gelis kang isih ana ing wilayah Desa Kaliputu. Ujug-ujug putune kejegur lan kentir ing kali kuwi. Sawise bisa dislametake, Sunan Kudhus nyatakake yen putune Mbah Dempok mati. Nanging salah sawjine muride Sunan Kudhus sing jenenge Syeh Jangkung utawa bisa kasebit Saridin ngomong yen putune Mbah Jangkung mung semaput utawa mati suri amarga diganggu Banaspati. Banaspati yaiku setan sing urip ing kali lan duwe rambut geni.

Kanggo nangekake putune Mbah Dempok, Syeh Jangkung jaluk ibu-ibu warga Desa Kaliputu gawe jenang saka gamping (kapur sing digunakake kanggo bahan bangunan tembok). Amarga jenang kuwi, putune Mbah Dempok bisa urip maneh lan bebas saka gangguane Banaspati. Sahingga Sunan Kudhus ngendika mengkene,” Suk nek ana rejaning jaman wong Kaliputu uripe saka Jenang.”

Jumat, 26 Desember 2014

Rara Jonggrang

Dhek jaman biyen ing tanah jawa ana sawijining kraton jenenge Prambanan. Ratune asmane Praba Baka, kagungan putrid kang sulistya begat asmane Rara Jonggrang.
Kejaba kraton Prambanan, ing tanah Jawa uga ana kraton liyane sing ora kalah gedhene jenenge kraton Pengging. Kraton Pengging duwe prajurit sekti sing jenenge Bandawasa. Kejaba sekti, Bandawasa uga duwe gegaman kang ampuh banget arane Bandung. Mula Bandawasa uga kondang aran Bandung Bandawasa. Ing sawijining dina Ratu Pengging nimbali lan ngutus Bandung Bandawasa suapaya nelukake kraton Prambanan. Esuke Bandung Bandawasa sawadyalane budhal tumuju kraton Prambanan.
Ing Prambanan, Prabu Baka lan prajurite kang ora kuwawa ngadepi wadyabalane Bandung Bandawasa. Wusana Prabu Baka kalah lan bisa dipateni. Wiwit kuwi Ratu Pengging dhawuh supaya Bandung Bandawasa manggon ingn kraton Prambanan.
Nalika Bandung Bandawasa manggon ing kraton Prambanan, dheweke weruh wanodya kang sulistya ing warna, iya putrine Prabu Baka, Rara Jonggrang. Sabanjure Bandung Bandawasa kasmaran marang Rara Jonggrang lan sedyane arep didadekake jatukramane. Nanging Rara Jonggrang abot arep nampa lamarane Bandung Bandawasa. Amarga ngelingi yen sing mateni ramane iku ya Bandung Bandawasa dhewe lan menawa arep nolak ya abot sanggane.
Rara Jonggrang mikir lan mbudidaya kepriye carane supaya bisa ora klakon anggone palakrama karo Bandung Bandawasa. Wusana Rara Jonggrang nemokake cara yaiku lamaran iku ditampa nanging nganggo bebana sing mokal bisane kelakon. Bebanane, Bandung Bandawasa supaya nggawekake candhi sing cacahe sewu karo sumur sing jero banget, iku kabeh kudu rampung sajroning sawengi.
Bandung Bandawasa langsung nyaguhi bebanane Rara Jonggrang, amarga rumangsa yen bebana kuwi entheng banget jalaran duwe bapa sing bisa bantu kekarepane (Damarmaya). Bapake Bandung Bandawasa duwe wadyabala lelembut sing bisa nulungi nindakake pegaweyan kang ora bisa dilakoni dening manungsa.
Tekan dina sing wis ditemtokake, para wadyabala lelembut wiwit nyrempeng anggone padha nyambut gawe. Tekan ing tengah wengi wis bisa ngrampungke candhi cacahe 500 (separo). Rara Jonggrang kang nekseni anggone nggawe candhi wiwit goreh lan bingung, gek kepriye dadine menawa Rara Jonggrang sida dadi jatukramane Bandung Bandawasa.
Rara Jonggrang banjur ngudi cara kepriye bisa wurung. Mulane banjur nggugahi prawan-prawan Prambanan supaya bisa tangi reka-reka nutu pari ana lesung lan sakiwa tengene lesung supaya disebari kembang sing wangi-wangi.
Nalika prawan-prawan ing Prambanan padha nindakake dhawuhe Rara Jonggrang, wadyabala lelembut kang lagi nggarap candhi karo sumur padha leren, ngira menawa wis perak esuk, apa maneh mambu ganda wangine kembang. Wadyabala lelembut mau banjur padha lunga, kamangka anggone nggawe candhi isih kurang siji karo sumur. Dadine bebanane Rara Jonggrang ora bisa dileksanani.

Esuke Bandung Bandawasa niti priksa gaweyane para lelembut. Nanging bareng dieting kurang candhi siji lan sumur, ndadekake nepsune Bandung Bandawasa amerga wurung kekarepane. Bareng ngerti iki trekahe Rara Jonggrang kang dibantu dening prawan-prawan Prambanan, Bandung Bandawasa kelair nyumpahi Rara Jonggrang disabdakake dadi reca. Wujude reca kasebut nganti saiki isih bisa dideleng ing sajroning komplek Candi Prambanan.
(Saka Buku Ajar Basa Jawa)

Rabu, 24 Desember 2014

Paragraf Eksposisi

Eksposisi iku asale saka tembung basa manca (Yunani/Latin) kang manut asale ateges miwiti utawa babat alas. Paragraf iki menehi katrangan-katrangan sing sadurunge durung ana utawa wis suwe banget kesilep wektu. Sifate menehi katrangan tanpa ajak-ajak marang sing maca tulisan kasebut. Wujud karangan eksposisi bisa awujud tips. Umpamane tips kasarasan: jambu kluthuk kanggo nyegah utawa nambani demam berdarah. Piye carane gawe, dhahare lan sapiturute dibeberake ana ing wujud karangan eksposisi. Pola pengembangan karangan eksposisi bisa kadhapuk saka:
1. Pola proses, yaiku sawijining urutan saka kepiye carane gawe utawa ngasilake asil saka kedadeyan utawa prastawa.
2. Pola sebab-akibat, sebab tumindak minangka gagasan utama, lan akibat minangka rincian pengembangane.
3. Pola ilustrasi, mung sadrema ngandarake kekarepane penulis. Pengalaman-pengalaman pribadi bisa dadi bahan ilustrasi kang paling efektif kanggo njlentrehake gagasan umum.
Paragraf eksposisi kang becik mbutuhake penalaran kang logis, yaiku kanggo nggathukake antarane data lan fakta kang ana kanggo nata kesimpulan kang bener.
(Saka Buku Ajar Basa Jawa)

Selasa, 23 Desember 2014

Purwakanthi

Purwakanthi yaiku aksara, swara utawa tetembungan sing padha ing sajroning ukara.
Purwakanthi kaperang dadi telu:
1. Purwakanthi guru swara, yaiku purwakanthi sing padha swara ing pungkasane tembung.
Tuladha:
a. Sapa jujur bakal makmur.
b. Ati jujur, budi luhur, pantes dadi wong dhuwur.
c. Wong kang watake sareh, polatane sumeh, adate mitrane akeh.
2. Purwakanthi guru sastra, yaiku purwakanthi sing padha tulisane utawa aksarane ing saben wiwitan wanda utawa tetembungane.
Tuladha:
a. Ati tatag, watak teguh tanggon, tan tinggal tata trapsila, adate bisa ngentasi karya.
b. Watak-wantune wanita utama, tindak-tanduke tansah setiti ngati-ati.
c. Pemudha ora gumendhung, ndhadhag wani ndhadha kaluputan, pantes ginadhang-gadhang dadi panggedhe.
3. Purwakanthi lumaksita (guru basa), yaiku purwakanthi sing padha kabeh tetembungane.
a. Raja putra, putra dalem Ngastina.
b. Pandhu suta, suta madyaning Pandhawa.
c. Witing tresna, tresnaning mung sawetara.
Paedahe purwakanthi yaiku bisa mbecikake ukara, bisa ngenakake swara lan bisa ngalusake rasa. Luwih-luwih maneh menawa purwakanthi tetelu iku diracik bebarengan. Kang mengkono iku banjur bisa nuwuhake reseping rasa. Mula purwakanthi iku dadi busananing basa.
(Saka Buku Ajar Basa Jawa)

Minggu, 21 Desember 2014

Wuyung

Kelingan sliramu
Bebasan kaya sewiwi manuk kang mabur dhuwur
Tanpa tandha, kapan anggone mencok wit-witan
Takon marang langit biru sing klawu
Apa isih bisa ngusapake kluwung
Supaya kowe bisa maca atiku
Yen ing kene aku isih kangen sliramu

Ngrakit ukara gurit katresnan
Ora beda kaya maku watu cadhas gunung
Atimu atos, jiwamu kukuh kaya karang
Mbuh kepriye maneh carane
Mbukak atimu supaya bisa nampa aku
Kanthi tresna kang adiluhung

Aja nganti, anggonku ngreka daya sutresna
Dadi nekat keladuk wani kurang duduga
Amarga mengko kabeh malah bakal nggawa cilaka
Nalika nefsu amarah shofiah lan mutma’inah
(Saka Panjebar Semangat No. 50 – 13 Desember 2008, dening Farida Qori Anitawati)




Basa Jawa Kuna

Basa Jawa Kuna (krama Basa Jawi Kina) iku basa Jawa sing dipigunakaké wiwit kurang luwih abad kaping 9 nganti abad kaping 14. Basa Jawa Kuna kahanané isih bisa disinaoni jaman saiki amerga nalika iku basa iki wis ditulis.Basa Jawa Kuna akèh pengaruh saka tembung Sansekerta. Akèh paninggalan prasasti lan karya sastra sing ditemokaké. Yèn prasasti-prasasti iki biasané ditulis ing watu utawa tembaga mawa aksara Jawa Kuna. Nanging yèn karya sastra biasané diawètaké ing Bali lan Lombok mawa naskah rontal, senadyan uga ana naskah Jawa Kuna saka Jawa dhéwé, Tatar Sundha, lan Madura.
Conto basa Jawa Kuna:
· Kunang kacaritanikanang amawa phalaning jambu, sânak ikang nāga Takṣaka tumutur  sakêng pātāla, ikang Takṣaka munggwing sunguting jambu. Ikang brāhmana mamawa  jambu, ri huwusing jambu kawwat, mangunyakěn wedaśānti mangastungkārājaya-jaya  mantra.
Jarwa
'*Déne caritané sing nggawa woh jambu, seduluré naga Taksaka, mèlu saka ing dhasaring bumi, si Taksaka dumunung ing sunguting jambu. Sang Brahmana ngasta jambu, ing sawisé jambuné kaatur, ngunèkaké pepujèn wéda, memuji slamet lan unggul mantra.
Prabedan antarane basa Jawa Kuna lan basa Kawi.
Basa Kawi iku basa kasusastran. Basa iki bisa adhedhasar basa Jawa Kuna, nging durung temtu.

Sabtu, 20 Desember 2014

Surya Pyar Pecah Dadi Rah

Mara mrana, kaya arum sekar kang dadi lelipur
Lan tinandur ing rembulan sepisan.

Gela-gelane sapa sing ditakoni
Banyu mili dadi kembang turi
Winih pari tumprap tangise ati
Nalika iku pranata cara sih jumeneng ing palenggahan
Sarasehan kang dudu diwiwiti katon ajur
Lebur ing napsune para rawuh,
Rasa – rusuh – reketek – ambleg
Njur nunggu tekane surya
Sumunar sangka pupuse pangangen

Sapa kang kudu dadi paugerane ati
Yen yoni wis wuta
Urup angslup jero, njeroning bawana

Ing najaba
Surya pyar pecah dadi rah
Sukma sinedhot sangka otot
Pati pinangka pesthi dibaleni sangka siji tumeka satus siji
Jerit-jumlerit nggegirisi ing ati, ngandhan-andhan
Rupa rikma agni, saking dukane Dewi Umayi
(Saka Panjebar Semangat No. 50 – 13 Desember 2008, dening Joko Susilo)



Tembung Saroja lan Entar

Tembung Saroja
Tembung saroja yaiku tembung loro utawa luwih sing meh padha tegese dirangkep dadi siji, nduweni teges mbangetake.
Tuladha:   Padhang njingglang.
                 Peteng ndedet.
                 Ayem tentrem.
                 Tumpang tindih.
                 Ajur mumur.

Tembung Entar
Entar tegese silih utawa ampil.
Tembung entar tegese tembung-tembung sing duwe teges ora sabenere. Ing basa Indonesia, tembung entar diarani kiasan utawa ungkapan.
Tuladha:
a. Ranti rewel kogel atine amarga ora dipundhutake dolanan.
    Kogel atine tegese anyel.
b. Pak Minta kae katone sabar, jebul karo anak-anake gelem mara tangan.
    Mara tangan tegese cengkiling utawa milara.
c. Joni kuwi pancen sirah watu, wis dikandhani bola-bali isih tetep ora nggugu.
    Sirah watu tegese nggugu karepe dhewe.
(Saka Buku Ajar Basa Jawa)
                

Jumat, 19 Desember 2014

Tradhisi Bodo Kupat Ing Desa Undaan Lor

Desa Undaan Lor terletak di Kecamatan Undaan Kabupaten Kudus. Desa ini berada di dataran rendah dan merupakan desa yang terdiri dari gang-gang. Masyarakat di desa ini sebagian besar bekerja sebagai petani. Hal ini dikarenakan masih banyak area persawahan dan ladang.
Bodo Kupat atau dalam bahasa Indonesia bisa disebut dengan Hari Raya Ketupat jatuh pada hari ketujuh pada bulan Syawal.
Di Desa Undaan Lor, sehari sebelum Bodo Kupat biasanya masyarakat mulai mempersiapkan segala hal yang berkaitan dengan perayaan. Mulai dari membuat ketupat, lentog (seperti ketupat namun wadahnya dari daun pisang), lepet (terbuat dari beras ketan dibumbui parutan kelapa dan garam, wadahnya dari daun kelapa atau daun pisang yang dibentuk sedemikian rupa agar bisa dijadikan wadah, lalu direbus), opor ayam dan lain-lain.
Pada hari H, masyarakat berbondong-bondong ke masjid maupun musala terdekat dan tak lupa membawa hidangan-hidangan yang telah dibuat sebelumnya. Di tempat ibadah tersebut, mereka melafalkan tahlil dan do’a yang dipimpin oleh kyai ataupun yang ahli agama. Acara tersebut berlangsung pada pagi hari atau sekitar pukul enam pagi. Setelah do’a dan tahlil, mereka saling tukar menukar sajian yang telah dibuat masing-masing. Biasanya sajian yang dibawa masih ada sisanya walaupun sudah ada yang dimakan. Sajian tersebut lalu dibawa pulang oleh mereka.
Kupat yang berasal dari bahasa Jawa yaitu ngaku lepat atau mengakui kesalahan. Yang berarti mereka mengakui kesalahan masing-masing dan saling memaafkan. Sehingga mereka kembali menjadi manusia yang bersih seperti bayi yang baru dilahirkan.

Makna yang terkandung dalam kegiatan ini adalah bertemunya anggota masyarakat yang jarang bertatap muka dalam satu tempat, dalam hal ini musala atau masjid. Dimana mereka bisa saling menyapa, dan menjalin tali silaturahmi diantara mereka. Sehingga tercipta lingkungan masyarakat yang rukun, aman, dan damai. 

Kamis, 18 Desember 2014

Cangkriman

Cangkriman = batangan = bedhekan, yaiku tetembungan utawa unen-unen kang kudu dibatang kekarepane amerga tetembungan mau nduweni teges ora sabenere. Werna-wernane cangkriman ana 4, yaiku:
1. Cangkriman tembang, tuladha:
a.       Bapak pucung rupane saengga gunung
      Tan ana kang tresna
      Kabeh mesthi sengit
      Yen kanggonan dilu-elus tinangisan (=wudun)
b.       Bapak pucung dudu watu dudu gunung
      Sabane ing alas
      Ngon-ingone sang bupati
      Yen lumaku si puung lambehan grana (=gajah)
2. Cangkriman wancah/cekakane tembung, tuladha:
a. Pindhang kileng = sapi nang kandhang kanthi mentheleng.
b. Burnaskopen = bubur panas kokopen.
c. Wiwa wite, lesba dhonge, karwa pete = uwi dhawa uwite, tales amba godhonge, cikar dhawa tipete.
3. Cangkriman pepindhan (irib-iribaning barang), tuladha:
a. Dicokot pucuke, sing kalong bongkote = rokok.
b. Wit adhikih uwoh adhakah = waloh.
c. Anake klamben ibune wuda = pring.
4. Cangkriman plesedan, tuladha:
a. Wong adol pithik disrimpungi (sing disrimpungi kuwi pithike dudu wonge).
b. Wong adol mbako diambungi (sing diambungi mbakone).

c. Ana wong mati dilumpati kucing urip (sing urip kucinge).
(Saka Buku Ajar Basa Jawa)

Rabu, 17 Desember 2014

Gugon Tuhon

Gugon yaiku sifat utawa wewatakan sing gampang banget nggugu mareng guneme wong utawa dedongengan. Tuhon yaiku sifat utawa wewatakan sing gampang banget mituhu manut marang guneme wong utawa dedongengan. Dadi gugon tuhon yaiku watak kang gampang banget nggugu lan manut guneme wong utawa dedongengan sing maune ora perlu digugu amerga ora ana bukti nyatane.
Manut wong-wong sing nggugu marang gugon tuhon mratelakake yen ora nggugu marang gugon tuhon bakal nemu bebendu utawa sesiku, kayata:
a. Dadi mangsane bathara kala
b. Bisa sengsara panguripane
c. Anake bisa entek mati
d. Bisa ora dawa umure
Kanggo nebus kaluputane kudu disranani slametan nanggap wayang lakon Murwakala. Dene slametan kanggo ngilangi bebendu sesiku iku diarani Mruwat/Ruwatan. Sing kalebu gugon tuhon ana werna loro yaiku wasita sinandhi lan bocah sukerta.
a. Wasita Sinandhi.
Wasita sinandhi tegese pitutur kang sinamun ora dilairake kanthi satemene. Padatan liyane, wasita sinandhi uga diarani aradan, lumrahe dikantheni tembung ora ilok kang satemene ora becik.
Tuladha: Aja lungguh, ngadeg lan ndhodhok ing tengah lawang, mundhak jondhange bali ing dalan. (Tumrap anak lanang: mundhak angel olehe golek bojo). Sarehning lawang kuwi dalan kanggo mlebu metu ing omah, dadi menawa dienggo lungguh, ngadeg utawa ndhodhok, bisa ngganggu wong-wong sing arep liwat.
Tuladha:                                                                                                       1. Aja seneng lungguh bantal, mundhak udunen.
2. Aja menehi dijaluk bali, mundhak bali gondhok.
3. Ora ilok nyapu latar nganggo keset, mundhak anake kesot.
4. Ora ilok wanita lungguh jegang.
5. Ora ilok payungan ing njero omah.
6. Aja sok ngliling bayi saka duwur, mundhak pangling sing momong.
7. Ora ilok mangan karo turon, tumrap wong waras.
8. Aja ngidoni sumur utawa genthong, mundhak guwing.
9. Aja gawe omah sing lawang lan butulane terusan.
10.Ora ilok mangan karo ngadeg, lan sapiturute.
11.Ora ilok mbuwang tuma.

b. Bocah Sukerta.
Kang diarani bocah sukerta yaiku bocah kang manut kapercayan, bisane slamet lan urip kudu diruwat lan ditanggapake wayang lakon Murwakala. Bocah iku lamun wis diruwat wis ora kalebu memangsane Bathara Kala, satemah bisa lestari uripe.
Bocah sukerta kuwi ana rong golongan, yaiku:
1. Bocah sukerta amerga kodrate (dudu karepe bocah), kayata:
a) Bocah Ontang-anting.
Yaiku bocah lanang siji tunggal.
b) Bocah unting-unting.
Yaiku bocah wadon siji tunggal.
c) Bocah uger-uger lawang.
Yaiku bocah lanang loro kakang adhi.
d) Bocah kembang sepasang.
Yaiku bocah wadon loro kakang adhi.
e) Bocah cukil dulit.
Yaiku bocah lanang telu kakang adhi.
f) Bocah gotong mayit.
Yaiku bocah wadon telu kakang adhi.
g) Bocah saka panggung.
Yaiku bocah lanang papat kakang adhi.
h) Bocah sarimpi.
Yaiku bocah wadon papat kakang adhi.
i) Bocah pandhawa.
Yaiku bocah lanang lima kakang adhi.
j) Bocah pancagati.
Yaiku bocah wadon lima kakang adhi.
k) Bocah kedhana-kedhini.
Yaiku bocah loro lanang wadon kakang adhi.
l) Bocah sendhang kapit panuran.
Yaiku bocah telu lanang wadon lanang kakang adhi.
m) Bocah pancuran kapit sendhang.
Yaiku bocah telu wadon lanang wadon kakang adhi.
n) Bocah kembar.
Yaiku bocah kang lair bareng.
o) Bocah gondhang kasih.
Yaiku bocah kembar beda pakulitane.
p) Bocah dampit.
Yaiku bocah kembar lanang wadon.
q) Bocah karenda.
Yaiku bocah kembar nunggal bungkus.
r) Bocah bungkus.
Yaiku bocah lair sabungkus.
s) Bocah tawang gantungan.
Yaiku bocah kembar laire ganti dina.
t) Bocah ipil-ipil.
Yaiku bocah lima siji lanang papat wadon.
u) Bocah pondangan.
Yaiku bocah lima siji wadon papat lanang.
v) Bocah margana.
Yaiku bocah lair ing tengah dalan.
w) Bocah jempina.
Yaiku bocah lair durung genep sasine.
x) Bocah gilir kacang.
Yaiku bocah urut lanang lan wadon.
y) Bocah julung caplok.
Yaiku bocah lair bareng surupe surya.
z) Bocah julung kembang.
Yaiku bocah lair bareng pletheking surya.

2. Bocah sukerta amerga tumindake, kayata:
a. Bocah utawa wong kang ngrubuhake dandang.
b. Bocah utawa wong kang nugelake gandhik.
c. Bocah utawa wong kang nandur waluh ing ngarep omah.
d. Bocah utawa wong kang bebuwang ana ing sumur.
e. Bocah utawa wong kang mbuwang siladan ana ing latar.

Bocah sukerta ing dhuwur mau dadi jatah pangane Bathara Kala. Ing jaman saiki upacara ruwatan wis arang-arang katindakake. Bocah sukerta mung dhapur gugon tuhon, digugu becik, ora ya ora apa-apa.
(Saka Buku Ajar Basa Jawa)